متن درس خارج فقه حضرت آیت الله جوادی آملی - سه شنبه 26 آذر ماه مبحث بیع

راه حل محقق انصاری ره با استفاده از روایات در جواز ربای قرض و ناتمامی آن

بحث در ربای قرضی است نه ربای بیعی، بعد یک راه حلی هم در بعضی از نصوص بود که برخی از فقها نظیر مرحوم شیخ(رضوان الله علیهم) (1) برابر آن روایات حل این حیله ها را تنفیذ کردند و مقداری از روایات هم در بخش قبل خوانده شد که ائمه(علیهم السلام) فرمودند «خَیْرُ الْقَرْضِ مَا جَرَّ مَنْفَعَةً» (2) در برابر قول کسانی که می گفتند «کُلَّ قَرْضٍ جَرَّ نَفعاً فَهُوَ سُحت» (3) اینها می فرمایند ««خَیْرُ الْقَرْضِ مَا جَرَّ مَنْفَعَةً» از فرمایشات این خاندان(علیهم السلام) آن حیله های خاص به دست نمی آید. دو نمونه از نمونه های مستفاد از این نصوص در نوبت دیروز گذشت که از اینها آن حیله های معروف به دست نمی آید، البته از بعضی از روایات به دست می آید که باید جداگانه بحث شود. آن چیزی که این بزرگواران فرمودند یکی این است که مستحب است وقتی بدهکار دَین طلبکار را می دهد یک چیزی اضافه بدهد، این جزء سنن باب دَین است که اگر کسی پولی را از دیگری وام گرفت وقتی می خواهد بدهد مستحب است که مقداری اضافه بدهد تا بساط «قرض الحسنه» رواج پیدا کند. روایت دوم و طایفه دوم از نصوص این بود که صله و هدیه ای که بین افراد رایج بود آن در حال قرض قطع نشود، کسی می گوید که برادرم به من وام داد یا من به او وام دادم او یک مقدار مال و صله ای به من داد حضرت استفصال کرد فرمود قبلاً از این هدایا خبری بود؟ عرض کرد بله قبلاً ایشان به من صله می دادند و من به ایشان صله می دادم، فرمود عیب ندارد و این را بگیرید و اگر کسی گفت شما که طلبکارید چرا از بدهکار صله و هدیه قبول کردید؟ گفت: بگو «جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ أَفْتَانِی بِهَذَا»؛ (4) هیچ کدام از اینها برای تجویز حیله های مصطلح نیست، بلکه یک صله و یک هدیه ای است که چه وام باشد و چه وام نباشد هست، دو برادرند در مراسم گوناگون بر یکدیگر هدیه می دهند این کاری به حیله ندارد. برخی از روایات است که حیله را تجویز کرده است که مرحوم صاحب جواهر (5) قبول کرده، مرحوم شیخ قبول کرده، فقهای بعدی قبول کردند.

ص: 408

موضع گیری شدید امام خمینی ره بر جواز ربای قرضی و دلیل آن

برخی ها هم در سند به این حیله ها اشکال دارند و هم در دلالت اینها و هم در جهت گیری آنها؛ یکی از آن بزرگوارانی که از هر جهت در این مسائل حیله موضع گیری شدید دارد سیدنا الاستاد امام(رضوان الله علیه) (1) است که ما کتاب شریفشان را آوردیم از رو بخوانیم تا معلوم شود ایشان در برابر این حیله های ربوی چقدر حساس هستند؛ می فرمایند که جریان ربا در قرآن به عنوان ظلم مطرح شده است فرمود: ﴿فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ﴾؛ (2) نه ظالم باشید که زیاد بگیرید و نه مظلوم باشید که زیاد دهید، رباخوار ظالم است، رباگیر؛ یعنی کسی که مبتلا به ربا است و ربا می دهد این مظلوم است، در طایفه دیگر از آیات به عنوان حرب با خدا یاد شده است ﴿فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ﴾، (3) پس قرآن مسئله ربا را ظلم می داند، مسئله ربا را حرب با خدا می داند و پایان ربا و رباخواری هم «محاق» است ﴿یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا﴾، (4) اگر بدعاقبتی و خانه سوزی پایان رباست، اگر ستمگری کار رباست و اگر جنگ با خدا کار رباست این با حیله های مصطلح حل نمی شود، این از نظر قرآن و از نظر روایات هم که فرمودند اگر کسی یک درهم ربا بگیرد مثل اینکه با مادر در کنار کعبه _ معاذ الله _ چنین کرده باشد، (5) این تعبیرات سنگین را شما می خواهید با چهار تا حیله مسئله را حل کنید؟ اگر ظلم است، اگر جنگ با خداست، اگر پایان آن ویران شدن دودمان است، همان کار را با یک حیله می خواهید حل کنید؟ اگر یک درهم آن مثل فلان کار در کنار کعبه است، می خواهید با حیله حل کنید؟ این غلاظ و شدادی که آیات و روایات درباره ربا دارد آن را با این حیله ها نمی شود حل کرد. پس لسان آیات و روایات این است، ادلّه ای که حیله های ربا را تجویز می کند و رباخواری حیله گران را مباح می داند می فرماید بعضی از اینها به محمد بن اسحاق می رسد که برخی از بزرگان گفتند این واقفی است (6) یک، مرحوم علامه در اعتقاد او حجیّت قول او نقدی دارد (7) این دو، خیلی از اینها یا بخشی از روایت به او می رسد و بخشی هم که سند ندارد، بخشی هم ممکن است سند داشته باشد؛ ولی ممکن است این جعلی باشد که این جعل از طرف بیگانه ها برای «مشوّه» کردن چهره نظام اسلامی پیدا شده باشد.

ص: 409

لزوم بررسی روایات و تطبیق آن بر اصول «اربعه مأئه» در تشخیص روایات جعلی

این سومی که همیشه دغدغه دائمی ماست که عرض می کنیم حالا یا پژوهشگران یا رشته های حدیثی و تخصص های رجال و درایه باید این فاصله بین کتب اربعه و اصول «اربع مأئه» را حل کنند تا انسان با دست پُر سخن بگوید، الآن یک مطلبی که آدم می خواهد وارد شود درباره مثلاً نبوت، امامت، ولایت مهدویت(علیهم السلام) هرکدام از این عناوین می بینیم که هزار کتاب چه فارسی و چه عربی نوشته شده است، انسان هیچ تردیدی ندارد، وقتی چهارصد سال جلوتر می رود و به عصر مرحوم مجلسی(رضوان الله علیه) می رسد می بیند این هزار کتاب و رساله شده صد تا، چون همه اینها از آن جا گرفته شده است، وقتی دو قرن از زمان مجلسی می رود ششصد سال قبل می بینیم این صد تا شده پنجاه تا، یک قدری جلوتر می رویم می بینیم این پنجاه تا شده بیست تا، یک قدری جلوتر می رویم می بینیم شده ده تا، یک قدری به عصر صاحبان کتب اربعه می رسیم می بینیم شده چهار تا کتاب؛ یعنی تهذیب و استبصار نقل کردند، کلینی و من لا یحضر نقل کردند، یک قدری جلوتر می رویم می بینیم این چهار کتاب برای سه نفر است، برای چهار نفر نیست، یک قدری جلوتر می رویم می بینیم که گاهی مرحوم شیخ طوسی از کلینی یا از صدوق نقل می کند شده دو نفر، یک قدری جلوتر می رویم می بینیم کلینی و صدوق از یک نفر به نام زراره نقل می کنند، ما یک مطلب مهمی که الآن در هزار کتاب نوشته شده یک قدری که جلوتر رفتیم و ریشه یابی کردیم به خبر واحد رسیدیم، آن وقت با خبر واحد که نمی شود آن اساس دین را حفظ کرد، ما هیچ چاره ای نداریم مگر اینکه فاصله بین کتب اربعه و اصول «اربع مأئه» این را که پر کنیم، این خبر واحد یا به صورت خبر متواتر درمی آید یا خبر واحد محفوف به قرینه قطعیه درمی آید که می شود حجّت، در اصول دین حجّت است و در فروع دین که بحث دیگر است.

ص: 410

پرسش: کلام مرحوم ابن ادریس (1) در مورد خبر واحد را در اصول عقاید نباید حمل کرد؟

پاسخ: نه، چون این را در کتاب فقه نوشتند و در فقه این حرف ها را زدند، در فقه هم خبر واحد می بینید به آن عمل نمی کنند؛ بعضی از اخباری که به آن عمل می کنند، چون محفوف به قرینه است و برای آنها طمأنینه آور است. سرّ اینکه ما این مشکل را داریم برای آن است الآن که چاپ فراوان هست می بینید چقدر احادیث کم و زیاد می شود. کتاب های بزرگان قبلی را که شما می بینید وقتی که الآن در مصر یا غیر مصر چاپ می کنند برابر سلیقه خودشان خیلی چیزها را حذف می کنند، با اینکه آنها در نسخه های خطی خودشان مشخص علامت گذاری کردند، مخصوصاً درباره حضرت حجت(سلام الله علیه)، برای اینکه هم مسئله مهم بود و هم اشتباه نشود، آن بزرگان قبلی اسم حضرت را می بردند «ابن الحسن العسکری»، «ابن علی النقی بالنون»، «ابن محمد التقی بالتاء»، «ابن علی الرضا کذا»، «ابن موسی الکاظم کذا» این نقی و تقی «نون و تاء» را در کتاب هایشان نوشتند، بعد تا اینکه برسد به حضرت سید الشهداء(سلام الله علیه) که این حسینی است، بعد برسد به حضرت امیر، کل این صحنه را برداشتند گفتند مهدی موعود «ابن الحسن» است، همان حرفی که اهل سنت می گویند، در این طور تحریف ها خیلی فرق است. خدای سبحان از قرآن کریم قول داد حمایت کند که تحریف نکنند، اما در روایات که «سَتَکْثُرُعَلَیَّ القالة» (2) و امثال ذلک هست. بنابراین بازار ورّاق ها گرم بود، آن روز که صحافی نبود و چاپ هم نبود بازار ورّاق ها هم نسخه نویسی می کردند و هم جلد می کردند؛ مثلاً کسی یکی از اصول اربعه را مثل «محمد بن مسلم» نوشته، «زراره» نوشته، «عبدالله بن سنان» نوشته، اینها رساله ها و کتاب هایی بود که خدمت ائمه(علیهم السلام) می رسیدند و یادداشت می کردند، بعضی از دوستانشان که نسل دوم بودند با خواهش و تمنا از اینها درخواست می کردند که شما این نسخه تان را بدهید ما رونویسی کنیم به شما برگردانیم یا خودشان رونویسی می کردند که این کم بود یا می بردند بازار ورّاق ها؛ بازار ورّاق ها افرادی بودند که لوازم التحریر و کاغذ و همه چیز نقد بود، نویسنده هم بودند پُرنویس و خوشنویس که کارشان همین بود، می گفتند این مبلغ را بگیر این نسخه را در ظرف یک هفته بنویس و به ما بده یا یک ماه بنویس و به ما بده. آن روز که جعل و حذف از دو طرف کم نبود یک مبلغی را هم به این ورّاق ها می دادند می گفتند این پنج شش حدیثی که در این کتاب «زراره» هست این را ننویس، آن پنج حدیثی را که ما سفارش کردیم آن را بنویس، این طور شد. پیدایش جعل از این راه درآمد، آن روز که چاپ نبود شما نسخه بدل آماده کنید، احراز کنید، بایگانی کنید، ادیت کنید و دوباره بنویسید، آن وقت با این وضع از خود صحابه حرف های فراوانی نقل کردند و یک تعارضات روایی پیدا شده است.

ص: 411

عدم پذیرش روایات جعلی توسط امام خمینی ره و جعلی دانستن آن

سیدنا الاستاد(رضوان الله علیه) می فرمود من احتمال می دهم که این بخش از روایات ربا که در اعماق جهنم ﴿فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ﴾ (1) [15]است این را با چهار تا لفظ می خواهند حل کنند، این را من که نمی پذیرم و دین هم این را نگفته و احتمال می دهند این دست و فریبکاری اجنبی ها باشد. حالا این چون یک مطلبی است که بالأخره هم محل ابتلای علمی ماست هم محل ابتلای عملی جامعه هست و هم یک راهی است که انسان هر چیزی را زود باور نکند و احتمال دهد که با این حیله ها نشود مثلاً ربای حرام را حلال کرد؛ ایشان در این کتاب البیع جلد پنجم اصل مسئله را مطرح فرمودند که: «لا ینبغی الاشکال فی عدم جواز تأجیل الثمن الحال بل مطلق الدین بازید منه» آن وقت می فرمایند که در این گونه از مقام ها که اگر کسی بخواهد اضافه کند معلوم می شود که برای زمان دارد پول می دهد و اگر بخواهد حیله کند این حیله ها کارساز نیست، چرا؟ برای اینکه «إما لصدق الربا علیه کما هو کذلک عرفاً» شما در فضای عرف ببینید باور نمی کنند می گویند همان رباست «أو لانسحاب مفسدة الرباء فیه» یا نه ملاک ربا در آن هست «و بالجمله لا یجوز بوجهٍ من الوجوه التخلص منه بالحیل التی ذکروها و ما ذکرناه انما هو فی الربا القرضی»؛ یعنی بحث فعلی ما در ربای قرضی است نه ربای بیعی، ربای بیعی حکم جدایی دارد؛ آن گاه می فرمایند که: «و اما قضیة بیع المثل بالمثل فهو امرٌ آخر غیر مربوطٍ بالربا و ان اطلق علیه السمه» اسم ربا هم بر او اطلاق شده است.

ص: 412

نقد ادله روایی محقق انصاری ره دال بر جواز حیله توسط امام خمینی ره

بعد می فرماید که: «و تدل علی الحکم، روایة مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) فِی الرَّجُلِ یَکُونُ عَلَیْهِ الدَّیْنُ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّیفَیَأْتِیهِ غَرِیمُهُ فَیَقُولُانْقُدْنِی مِنَ الَّذِی لِی کَذَا وَ کَذَا وَ أَضَعَ لَکَ بَقِیَّتَهُ أَوْ یَقُولُ انْقُدْ لِی بَعْضاً وَ أُمِدَّ لَکَ فِی الْأَجَلِ فِیمَا بَقِیَ» _ این روایت قبلاً خوانده شد _ ایشان این را روایت را استشهاد می کنند می گویند که این روایت برابر آیه مسئله ربا را ظلم می داند «فقَالَلَا أَرَی بِهِ بَأْساً مَا لَمْ یَزْدَدْ عَلَی رَأْسِ مَالِهِ شَیْئاًیَقُولُ اللَّهُ عزّوجل﴿فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ﴾ (1) و هی ظاهرة الدلالة فی عن الزیاد علی رئوس الاموال ولو باعطائها لتأجیل رباً» یک، «و انها من الظلم المحرم» (2) بعد روایات دیگری هم نقل می کنند از ابن عباس که این در این جا نیست. می فرماید:مرحوم شیخ انصاری برابر این روایات به این حیله ها بها داده که می شود با این حیله از ربا نجات پیدا کرد؛ اما ما حرفمان این است _ که این مطلب را در محل خودش «قد ذکرنا بتفصیله» _ اجمالش این است «انّ الروایات الواردة فی ذلک مع ضعف بعضٍ منها» یک، «و کون مرجع جملةٌ منها محمد بن اسحاق بن عمار الذی قال الصدوق بوقفه» او واقفی است « وتوقف العلامة فی حدیثه» این دو، و معارضه این روایات با بعضی از روایات دیگر، این سه، و اختلاف داخلی و متون این روایات چهار، با این نقطه ضعف های چهارگانه، این روایات «مخالفةٌ للکتاب»؛ برای اینکه شما می خواهید یک چیزی را که تخصیص پذیر و تقییدپذیر نیست، لسان این آیات آبی از تخصیص است، لسان این کلمات آبی از تخصیص است، نه مطلقات آن تقییدپذیر است و نه عمومات آن تخصیص پذیر است، بنابراین این روایات مخالف قرآن است، چون مخالف قرآن است مردود است «مخالفةٌ للکتاب الذی عدّ الربا ظلماً» آن مسئله حرب با خدا هست، آن مسئله خانمان براندازی اش هست ﴿یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا﴾، «و من الواضح انّ الزیادة فی المال للزیادة فی الأجل بأی نحوٍ کان» در عرف مردم این رباست، شما با هر حیله ای بخواهید بردارید با پوزخند مردم آدم روبرو است، «و لا فرق بین اعطاء اشرط دنانیر مثلاً فی مقابل زیادة الأجل الذی هو الربا عرفاً و بحسب الروایات و بین بیع ما یسوی درهماً بعشرة الدنانیر فی مقابل ازدیاد الأجل». می فرماید شما اگر این را فضای عرف القا کنید و بگویید که این مدت دَینی که الآن سررسید دارد و وقت آن رسید شما یک ماه مهلت دهید من این ده دَینار یا بیست دَینار را به شما می دهم و بعد برای اینکه این محذور پیش نیاید با او معامله کند بگوید شما یک ماه به ما مهلت دهید، ما یک معامله جدایی داریم و آن این است که چیزی که ده دَینار می ارزد من از شما بیست دَینار می خرم، می فرماید در فضای عرف هر دو یکی است؛ بازی، بازی است و نمی شود که دین و شریعت را با بازی عوض کرد.

ص: 413

خروج سود بانکی تحت عناوین وام با عقود اسلامی از ربا و شرط آن

پرسش: الآن وام گرفتن یک کارخانه صنعتی از بانک موفقیت محسوب می شود که قبلاً ظلم تلقی می شد؟

پاسخ: سرّش این است که به صورت عقود اسلامی در مجلس شورای اسلامی تصویب شده و به تأیید شورای محترم نگهبان رسیده است که یک نوع مضاربه است، اما اگر کسی فاکتوربازی کند، این ظلم است که به صورت عدل درآمده، اما این مضاربه است و در مضاربه همه فقها «بالاتفاق» می گویند پول از یک کسی، کار از یک کسی، سود مشترک یا قرارداد خاص، پول را از او می گیرند کار می کنند و درآمد آن مشترک؛ چه مضاربه، چه مزارعه، چه مساقات همه اینها جزء عقود اسلامی است که پول در برابر کار است، نه پول در برابر زمان؛ پول در برابر زمان می شود ربا. فرمود که با این فرقی نمی کند.

مخالفت روایات فضیلت صدقه با روایات دال بر جواز ربا

«و مخالفةٌ ایضاً للتعلیلات الواردة فی الاخبار». در روایات گذشته از اینکه آن تعبیر تند و تیز آمده که یک درهم ربا مثل کذا در کنار کعبه است این است «کقوله(علیه السلام) إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّبَا لِکَیْلَا یَمْتَنِعَ النَّاسُ مِنِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ»، (1) برای اینکه فضیلت صدقه، فضیلت «قرض الحسنه»، فضیلت احسان رواج پیدا کند شما با ربا دارید این راه را می بندید، «قرض الحسنه» گفتند بیش از صدقه می ارزد این را در کتاب های فقهی ملاحظه فرمودید که در کتیبه بهشت نوشته است که «قرض الحسنه» یکی هجده و صدقه یکی ده، چون صدقه در خط تولید نیست «قرض الحسنه» است که در خط تولید است و کار است و اشتغال است و خروجی دارد آدم یک درهم را به دیگری صدقه بدهد ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾ (2) ده برابر خدا پاداش می دهد؛ ولی اگر یک درهم را به دیگری «قرض الحسنه» بدهد برای اشتغال و تولید، یکی را هجده برابر پاداش می دهد، این کتیبه بهشت است در کتاب های فقهی ملاحظه فرمودید در کتیبه بهشت نوشته است که «الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمَانِیَةَ عَشَرَ». (3)

ص: 414

عدم دلالت روایات صحیحه مورد استشهاد بر ربا

پرسش: روایاتی که قبلاً خواندیم چندتا صحیحه بود.

پاسخ: بله آنها که خواندیم هیچ کدام از آنها حیله نبود، فرمود که این برادر شما قبلاً به شما صله می داد هدیه می داد؟ عرض کرد بله، فرمود خوب است، همان تحریر سؤالی که وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) کرد به حضرت گزارش دادند که فلان کارمند شما کارت هدیه دریافت کرد حضرت فرمود که من تحقیق می کنم ببینم درست است یا نه، او را احضار کرد گفت به من خبر رسید که به شما پولی دادند که گرفتید، عرض کرد درست است گرفتم؛ ولی «کان هدیةٍ یا رسول الله» و هدیه که حلال است حضرت فرمود: «أرَایتَ لَو قَعَدَ أحَدُکُم فِی دارِهِ وَ لَم تَوَلِّهِ عَمَلاً کانَ النَّاسُ یهدُونَهُ شَیئاً» آن روزی که بازنشست شدی از این هدایا خبری هست؟ عرض کرد نه وقتی بازنشست شدم از این هدایا به من می دهند، بعد فرمود: «کان رشوةً لا هدیةً»، (1) این تحلیل را وجود مبارک حضرت با کارمندانش داشت، همان را اهل بیت(علیهم السلام) در امور دارند؛ فرمودند که شما این صله و این هدیه را قبلاً داشتید؟ عرض کرد بله برادر من است و ما هم برای او هدیه می دهیم او برای ما هدیه می دهد فرمود حالا یک طلبی شما از او دارید این صله و هدیه کاری به طلب ندارد اگر طلب هم نداشتید این هدیه و صله را به شما می داد، چون برادرید از این روابط خانوادگی هست، بگیر و بگو جعفر بن محمد(علیه السلام) فتوا داد او برای تجویز تخلص از ربا نیست یا «خَیْرُ الْقَرْضِ مَا جَرَّ مَنْفَعَةً» فرمود مستحب است که وام گیر و بدهکار هنگام تأدیه چیزی اضافه بدهد این مستحب است این جزء تخلص از ربا با حیله نیست.

ص: 415

پرسش: روایاتی که پیرامون اصول دین است از این هم مهم تر هست، مضافاً بر اینکه در مورد کذب هم دارد.

پاسخ: آن تزاحم است نه تعارض، ما یک تزاحم داریم که بین ملاکین است، یک تعارض داریم بین دلیلین است؛ در تعارض باید عام و خاص و مطلق و مقیّد و نص و ظاهر و ظاهر و اظهر را رعایت کرد و عمل کرد، اما در ملاک کاری به تعارض لفظی نداریم، چون هر دو حجّت هستند؛ دو نفر دارند غرق می شوند «أنقذ الغریق» هر دو را در بر می گیرد این جا جای تعارض نیست؛ منتها این نجات دهنده توان نجات هر دو را ندارد، می ببیند آن که عالم تر است، آن که «أتقیٰ» است، آن که مؤمن تر است، آن که با فضیلت تر است، آن که هاشمی است او را مقدّم می دارد این تزاحم است نه تعارض، آن جا هم همین طور است، در اصول دین هرگز این راه ها راه ندارد.

پرسش: ؟

قوی بودن احتمال جعل روایات در مسائل مهم دین

پاسخ: اگر در بخش های دیگر هرکدام از اینها روایاتش بیشتر شود اطمینان انسان که این جعل است بیشتر است، برای اینکه با کیان دین دارد بازی می کند، این بازار ورّاق ها بود و شما در رساله زراره این را دیدید از خود زراره که نشنیدید، رساله زراره را ورّاق با چند حدیثی کم و زیاد نوشته. هیچ چاره ای برای ما نیست مگر اینکه آن فاصله بین کتب اربعه و اصول «اربعه مأئه» را «بیّن الرشد» کنیم از خود زراره که نشنید. خدا غریق رحمت کند مرحوم شیخ طوسی را و بعد مرحوم شهرآشوب را و بعد دیگران، اینها که کتاب ها را مشخص کردند گفتند چه کسی این کتاب را خوانده و پیش چه کسی خوانده؟ اینکه می گویند اجازه روایی گرفته برای همین است، شما که این روایت را از کتاب زراره نقل می کنی پیش چه کسی این کتاب را خواندی؟ مدرک ندارد. در نسخه های خطی و اینها در کنار غالب صفحه ها «بلغ قبالاً»، «بلغ مقابلتاً»، «بلغ قرائتاً»؛ یعنی امروز از آن حدیث تا این حدیث خواندیم، فردا از آن حدیث تا آن حدیث خواندیم، نوشته است بعد وقتی که درج شد اجازه روایی می گرفتند، بعد می گفتند این کتابی است؛ مثلاً دویست روایت دارد که اولش این است، وسطش این است، آخرش این است، این آقا پیش من این کتاب را خوانده و من به او اجازه روایت می دهم این است؛ اجازه روایی الآن به عنوان تبرّک است؛ ولی آن روز به عنوان سند بود. شما که از زراره نقل می کنید از خود زراره شنیدید یا در کتابش دیدید؟ کتابش که «الی ماشاء الله» ورّاق ها کم و زیاد کردند.

ص: 416

پرسش: روایات اگر در ظاهر در تعارض با آیات بودند بله؛ ولی این جا تخصصاً دارد موارد را خارج می کنند.

ناکارآمدی حیله های شرعی در رفع حرمت ربا نزد عرف

پاسخ: تخصص نیست، «لدی العرف» همین است؛ الآن چنانچه می گوییم که شما این ده دَیناری که از ما طلب داری یک ماه بعد بیست دَینار بگیرید یا بگوییم این کالایی که ده دَینار می ارزد من از شما بیست دَینار می خرم شما یک ماه مهلت دهید.

پرسش: این مثل قضیه حکومت و ورود هست.

پاسخ: نه، این اصلاً با محتوا درگیر است، شما اینها را به فضای عرف ارجاع کنید ببینید یکی می فهمد، اگر بگویند آقا شما این ده دَیناری که از ما طلب داری یک ماه مهلت بدهی ما به جای ده دَینار به شما بیست دَینار می دهیم یا این کار را نکند، بلکه بگوید آقا این ده دَیناری که از من طلب داری یک ماه مهلت دهید من به شما بیست دَینار می دهم؛ ولی این کالایی که ده دَینار می ارزد من از شما بیست دَینار می خرم برای اینکه شما درباره آن بیع اولی یک ماه به من مهلت دادی، آن وقت هر دو را یکی می بیند؛ آن وقت ربایی که ظلم است، ربایی که حرب با خداست، ربایی که خانمان سوز است باید این با همین اعتبارات برگردد.

پرسش: مثل همان ادلّه ای است که قرآن می فرماید به ظن اعتماد نکنید، امّا روایات می فرمایند که روایت موثق ظن نیست.

پاسخ: نه آن موضوعاً عوض شده است آن مؤمن طمأنینه است ظن خاص است، چون موضوعاً عوض شده؛ یعنی طمأنینه است.

ص: 417

پرسش: این جاست که عرف کاملاً نمی تواند تشخیص دهد.

پاسخ: نه کاملاً تشخیص می دهد اینکه می خندند و می گویند این بازی است معلوم است که تشخیص می دهد، اگر نفهمند و نخندند مثل آن کیفیات و تعبدیات مسئله حج، بله آن را می گوید «آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا»، اما این را که با پوزخند می خندد و باور نمی کند معلوم می شود تشخیص می دهد.

مخالفت روایات حیله با تعلیل های وارده در آیات و روایات حرمت آن

بعد می فرماید این «مخالفةٌ ایضاً للتعلیلات الواردة فی الاخبار کقوله(علیه السلام) إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّبَا» (1) ، برای اینکه مردم از آن برکات و احسان ها محروم نشوند این یکی، «و قوله(علیه السلام) لَوْ کَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَکَ النَّاسُ التِّجَارَاتِ» (2) ، چون خیلی ها می بینید الآن هم همین بازی را درآوردند یک دفتری درست کردند بعد در مغازه می نشینند کارشان رباخواری است و به فکر تولید و اینها نمی افتند «و قوله(علیه السلام)وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمْ لِلْقَرْضِ وَ الْقَرْضُوَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ (3) و هل تری یدفع الظلم و الفساد و فناء الاموال باختلاف کلمةٍ مع بقاء ذلک بحاله؟!» فقط با یک لفظ شما می خواهی عوض بکنی؟ «و حکی انّ من الفاظ رسول الله»؛ (4) من لا یحضره الفقیه مرحوم صدوق(رضوان الله علیه) که از کتاب های نورانی ماست، مرحوم مجلسی اول(رضوان الله علیه) این کتاب شریف را شرح کردند در سیزده چهارده جلد، همین مجلسی اول در شرح همین من لا یحضره الفقیه می گوید من بیش از صد هزار نفر را هدایت کردم، البته صد هزار نفر آن روز خیلی بیش از صد میلیون امروز است، در همان شرح فرمود من بیش از صد هزار نفر را هدایت کردم؛ مرجع تقلید بود، امام جمعه بود، «شیخ الاسلام» بود، زعیم حوزه علمیه اصفهان بود، فرمود: «من اکثر و مائة ألف» (5) را هدایت کردم یک نفر از آنها که من می خواستم پیدا نشد، چون مرحوم مجلسی اول خودش جزء اولیای خاص الهی بود؛ نمازخوان شدند، اهل روزه شدند، معصیت نمی کنند، گناه نمی کنند، اما آنکه من می خواستم یک نفر هم پیدا نشد؛ ایشان در شرح کلمات مرحوم صدوق در آخر من لا یحضر این جلد چهارم که آخرین جلد است می گوید بعضی از کلماتی که از وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) رسیده است و هیچ سابقه نداشت، اولین بار در بین اعراب این کلمات را وجود مبارک حضرت فرمود، آن وقت از این سنخ «مما لم یسبق» چند چیز را می شمارد «إِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحِکْمَةً» (6) ایضاً نقل می کند؛ یکی از بیاناتی که در آخر من لا یحضر، مرحوم صدوق نقل می کند می فرماید که از کلماتی است که «لم یسبق به احد» سیدنا الاستاد مرحوم امام می فرماید که از آن کلمات این چنین است «و حکی انّ من الفاظ رسول الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم) الموجز التی لم یسبق الیها» این است «شَرُّ الْمَکَاسِبِ کَسْبُ الرِّبَا»، (7) این همه تهدیدات با اندک حیله بخواهد عوض شود مشکل است «و الظاهر صدق علی هذه الحیل و عن نهج البلاغه عن امیرالمؤمنین(علیه السلام) فی کلامٍ له: ان رسول الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم) قال لهیَا عَلِیُّ إِنَ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ الی ان قال وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَةِ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَةِ فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ» مردم به صورت بیع ربا می گیرند، به صورت هدیه رشوه می گیرند و به صورت نبیذ خمر می نوشند «فهل یکون استحلال الربا بالبیع غیر هذه الحیل المنسوبة الی المعصوم(علیه السلام) اللازم تنزیهه عنها؟! مضافاً الی ان فی نفس تلک الروایات ما یشاهد علی عدم صدورها منهم(علیهم السلام) فان ابن اسحاق تارةً یروی عن الرضا(علیه السلام) أنه قال قَدْ أَمَرَنِی أَبِی فَفَعَلْتُ ذَلِکَ» (8) ؛ یعنی اگر «حیلة المذکوره و اخری یروی عن ابی الحسن(علیه السلام) عین ذلک» که امام کاظم فرمود: «ابی کذا» «و روی مسعدة عن ابی عبدالله(علیه السلام) انه فَعَلَأَبِیوَ أَمَرَنِی أَنْ أَفْعَلَ»؛ یعنی امام صادق می گوید پدرم امام باقر این کار را کرده به من هم فرموده تو انجام بده؛ یعنی همه ائمه با این حیله داشتند زندگی می کردند و با این حیله ربا خوردند مثلاً «فِی شَیْ ءٍ کَانَ عَلَیْهِ و لا استبعد ان تکون تلک الروایات من دسّ المخالفین و تشویه سمعة الائمه»، «سمعه»؛ یعنی نامی که در گوش ها آشنا است «سمعه» در برابر ریاست، ریا؛ یعنی آدم کاری کند که دیگران ببینید و «سمعه»؛ یعنی کاری کند که دیگران بشنوند، فلان کس «سمعه» خوبی دارد؛ یعنی گوش مردم از او خوب شنید، امت اسلامی گوششان نسبت به اهل بیت(علیهم السلام) چیزهای خوب شنیده بود خواستند اینها را به هم بزنند «کما لا استبعد ذلک فی الروایات الواردة فی باب البیع العنب أو التمر ممن یعلم انه یصنعه خمرا» می فرمایند ما نه در این باب، بلکه در آن بابی که می گوید شما انگور را می توانید بفروشید به کسی که کار او همین است، یعنی کار او این است که انگور را می گیرد و خمر درست می کند، شما می توانی به او بفروشی؛ این روایت را چطور با آن معامله کنیم «حیث ورد فی عن ابی عبدالله(علیه السلام) أَ لَسْنَا نَبِیعُ تَمْرَنَا مِمَّنْ یَجْعَلُهُ شَرَاباً خَبِیثاً (9) [30]و فی روایت نَحْنُ نَبِیعُ تَمْرَنَا مِمَّنْ نَعْلَمُ أَنَّهُ یَصْنَعُهُ خَمْراً (10) مع ما ورد من التشدید فی امر الخمر و اللعن علی اصناف الغارس و الحارس و الحامل لکونهم معینین علی هذا الحرام الخبیث أ فلا یکون البیع ممن یعلم انه یجعله خمراً إعانةً علی ذلک؟! فهی مما لا یعقل صدوره من المعصوم(علیه السلام) و کیف کان: ان العمل بمثل تلک الروایات جرأةٌ علی المولی لمخالفة مضمونها للکتاب و السنة». (11)

ص: 418